ELEŞTİREL DÜŞÜNME ALIŞTIRMALARI-II

DİL VE RETORİK

Çeşitli dilbilimsel olgular argümanları saptamayı ve yorumlamayı zorlaştırabilir. Bulanıklık, belirsizlik, eğretileme, retorik sorular ve alaya alma söz konusu oldu­ğunda bu olgular sorun yaratabilir. Çünkü konuşmacı ve yazarlar tarafından kastedi­len anlamın üstünü örter. Örtük göreli cümleler ile niceleyicileri uygun olmayan bi­çimlerde kullanan cümlelerde ise konuşmacı ve yazarların kastettikleri anlamı bütü­nüyle yansıtamadıkları için sorun yaratırlar. Niceleyici cümleler, genellemeleri hatalı ifade edecek biçimde kullanıldıklarında argümanların yorumlanması açısından da so­runlara yol açabilir. İki tür genelleme vardır: güçlü ve zayıf. Güçlü genellemeler yal­nızca hiçbir istisnaları yoksa doğrudur. Yanlış yorumlardan kaçınmak için tüm, hep­si, hiçbir, hiç, her zaman, asla gibi niceleyicileri kullanan cümleler ile ifade edilmele­ri gerekir. Zayıf genellemeler ise yalnızca genellemenin konusunu oluşturan sınıfın çoğunluğu için doğrudur. Bunlar, çoğu, neredeyse hepsi ve çoğu durumda gibi ni­celeyicileri ve genel olarak, tipik olarak ve genellikle gibi belirteçleri kullanan cüm­lelerle ifade edilmelidir. Her halükârda, dilbilimsel olgular kastedilen anlamın açıkça anlaşılmasını engeller; bu yüzden ikna girişimine ilişkin en akla yakın yorumu elde et­mek için bağlama özellikle dikkat etmemiz şarttır. Mümkün olduğunda cümleleri, an­lamlarını belirtik bir hâle getirecek biçimde yeniden yazmalıyız.

Cümlelerin anlamları, eleştirel düşünürün farkında olması gereken birkaç boyuta sahiptir. Retorik kuvvet, bir cümlenin anlamının retorik boyutudur. Cümlenin ifa­de ettiği önerme içeriğinin bir parçası değildir. Bir sözce, önermeleri açıkça dile ge­tirmek yerine sezdirilebilir; eğer bir sözce ile belirli bir önermenin kastedildiğini dü­şünmek makulse, sözce o önermeyi sezdirmektedir. Tanımlar, bize bir şeyin belirli türden bir şey olarak nitelendirilebilmesi için ne gerektiğini söyler. Bizim burada ilgi­lendiğimiz ve bu kitap boyunca kilit kavramlar için verdiğimiz tanımlar, bir şeyin be­lirli bir tür şey olarak nitelendirilebilmek için karşılamak zorunda olduğu gerekli ve yeterli şartları sıralar.

Retorik tuzaklar, argümanlara dayanmayan yollarla ikna etmeye çalışır. Akılcı olmaya ve başkalarının aklına hitap etmeye çalışıyorsak, kendi ikna girişimlerimiz­de retorik tuzaklar ve safsatalar kullanmaktan kaçınmamız ve başkalarının bir şey­ler yapmaya veya bir şeylere inanmaya retorikle ikna etme girişimlerine aldanmama- ya dikkat etmemiz gerekir. Bunu yapmanın en iyi yolu, çeşitli yaygın retorik tuzakla­rı iyice tanımaktır. Çoğu retorik tuzak, belirli duygu veya arzulara başvurur, bunlar arasında yeniliğe, popülerliğe, merhamete, acımaya, suçluluk duygusuna, korku­ya, şirinliğe, cinsel çekiciliğe, modaya, havalılığa, zenginliğe, güce, alaya başvu­ruyu ve diğerlerini sayabiliriz. Tipik olarak bir görüş veya tüketici ürünü, belirli bir duygu veya arzu nesnesiyle ilişkilendirilir ve bu duygu veya arzunun ilgili görüşe ve­ya tüketici ürününe yönlendirilmesi sağlanır. Doğrudan saldırı, bir görüş ya da em­rin dikkat çekecek biçimde ifade edilmesidir; ısrar ise doğrudan saldırının üst üste tekrarlanmasına denir. Korkutucu tırnak işaretleri alaylı bir şekilde, rakibin görü­şünü ya da başka bir olguyu komik ya da şaibeli göstermek için kullanılır. Cinastan faydalanma, biri kasten bir şekilde yorumlandığında doğruyken, başka bir şekilde yorumlandığında yanlış olabilecek ama savunulan görüş veya reklamı yapılan ürün açısından daha olumlu anlaşılabilecek bulanık veya belirsiz bir bildirim kullandığın­da gerçekleşir. Duman perdesi, birinin dinleyicilerin dikkatini bir anlığına tartışılan konudan uzaklaştırmak amacıyla son derece tartışmalı, ilginç ya da başka bir şekilde dikkat çekici bir konudan veya nesneden bahsetmeye başlamasıdır. Başarılı bir du­man perdesi, dinleyicinin ilgili konuya değinilmediğini fark etmemesine sebep olur.

Moda sözcükler kullanma, dinleyicilerin tutkularını manipüle etmek için son dere­ce duygusal veya yüksek retorik etkiye sahip sözcükler kullanmaktır. Moda sözcükler sıklıkla jargonlu konuşan veya yazan kişiler tarafından kullanılır. Jargon, muhtemelen dinleyicilerin büyük kısmına yabancı gelecek sözcük veya söz öbekleri kullanan ya da tanıdık sözcükleri alışılmadık şekillerde kullanan, genel olarak anlaşılmaz konuşma ve­ya yazma biçimidir. Jargon kullanımının retorik etkisi, ilgili bağlamda kullanılan söz­cükler ve söz öbeklerine yabancı kişileri dışlamak, bunları anlayan kişilerin ise bir “seç­kinler” sınıfına ait olduklarını hissetmelerini sağlamaktır. Bir dizi harften oluşan akro- nimler, bir sözcük gibi, başka sözcükler ve söz öbekleri için birer kısaltma olarak kul­lanılır ve jargona benzer bir retorik etkileri vardır; onları anlayan ve deşifre edebilenler bir gruba ait olduklarını, bunu yapamayanlar ise dışlandıklarını hisseder.

Alıştırmalar

1- Sözlüksel ve sözdizimsel bulanıklık arasındaki farkı her ikisi için uygun birer ör­nek vererek açıklayın. Örneklerinizin olası yorumlarını verin.

2- Aşağıdaki cümlelerde sözlüksel açıdan bulanık sözcükleri veya söz öbeklerini

gösterin ve olası anlamlarını açıklayın:

a) Onları son gördüğümde çaya gidiyorlardı.

b) Bu eski atlas çok değerli.

c) Canterbuıy Başpiskoposu hastane ziyaretinde bağış yapanları kutladı.

d) Piknik sepeti kurtlar tarafından saldırıya uğramış.

e) Kanunu arabada bırakmışsın.

f) Eşinizi mi arıyorsunuz?

g) Başını koltuğunun altına sıkıştırmış.

h) Bugün Orta Batı’da büyük bir çöküntü gerçekleşti.

i) Obama daha sağda.

j) Maliye Bakanı bütçede galip geldi, işi henüz bitmedi.

3- Aşağıdaki cümleler sözdizimsel olarak bulanıktır. Onları en uygun yorumu yan­sıtacak şekilde yeniden yazın. Eğer aynı derecede akla yakın iki veya daha faz­la yorum varsa, tüm yorumları verin. Sözcük sırasını değiştirmeniz ve/veya söz­cük eklemeniz gerekebilir.

Örnek

Eski bir profesyonel dansçı 33 yaşında bir kadınla kızına saldırmakla suçlandı. \ Eski bir profesyonel dansçı, 33 yaşında bir kadınla birlikte kızına saldırmakla suçlandı.

a) İki şüpheli siyah giysili bir kadının kullandığı kırmızı bir Ford Escort ile po­lisler gelmeden önce uzaklaştı.

b) Beni dün sinemaya gitmeye davet etmişti.

c) Maıy arkadaşlarını sıkıntılı bıraktı.

d) Sıklıkla sigara içenler erken ölür.

e) Smith’in Jones’dan ödünç aldığı bir çift terliği ve bir çift botu vardı.

f) Aranıyor: beyaz çoraplı acemi biniciye uygun doru kısrak

g) Jones şirketi daha iyi durumda bıraktı.

h) Glasgow’un ilk ticari sperm bankası paslanmaz çelik bir tankta saklanan yir­mi erkekten alınmış örnekler ile geçtiğimiz cuma günü kapılarını açtı.

i) Bir hafta önce virüse yakalanmış birine maruz kalmışlar.

j) Polis kaza yerinden kaçan kamyon şoförü ile iki kadını arıyor.

4- Belirsizlik ile bulanıklık arasındaki farkı, kendi örneklerinizi vererek açıklayın.

5- Aşağıdaki cümlelerin niceleyicilerini saptayın ve genellemenin güçlü mü, zayıf mı olduğunu belirtin.

Örnek

Sınavlarda kopya çekmek hemen her öğrencinin aklından geçer.

Hemen her zayıf genelleme.

a) Suçlu itiraf edene kadar hiç kimse odadan çıkamaz.

b) Başvuranların pek azı iş için gerekli yetkinliklere sahip.

c) Çoğu siyasetçi temsil ettikleri insanlara bağlıdır.

d) Üyelerimizin çoğunluğu talep ettikleri ücreti almak için greve çıkmaya hazır.

e) Tüm yolcular kalkış ve iniş sırasında kemerlerini bağlamalıdır.

f) Genel olarak kuşlar uçabilir.

g) Hastaların hemen hepsi taburcu olmaya hazır.

h) Ankete katılanların neredeyse hiçbiri kanun değişikliği teklifini desteklemedi.

i) Her doktor, Hipokrat Yeminine uymalıdır.

j) Adayların hemen hiçbiri siyasette başarılı olacak karizmaya sahip değil.

6- Aşağıdaki cümlelerin hepsi bir genelleme ifade etmektedir ama niceleyiciler ek­siktir. Eğer cümle güçlü bir genelleme olarak doğruysa, uygun niceleyiciyi ekle­yerek cümleyi güçlü bir genelleme hâline getirin. Eğer cümle yalnızca zayıf bir genelleme olarak doğru olabilecekse, onu zayıf bir genelleme hâline getirecek uygun niceleyiciyi ekleyin.

Örnek

Trene binmeden önce yolcular biletlerini hazırlamalıdır.

Trene binmeden önce tüm yolcular biletlerini hazırlamalıdır.

a) Kedilerin kuyruğu vardır.

b) Çocuklar dondurma yemeyi sever.

c) Seçmenler 2012 ABD seçimlerinde Demokratik Parti adaylarına oy verdi.

d) Baykuşlar memeli değildir.

e) Arabalar benzin veya motorin ile çalışır.

f) Demokratik bir ülkenin yurttaşları istedikleri gibi gelip gitmekte özgür olmalıdır.

g) CEO’lar erkektir.

h) Birleşik Krallık Üniversitelerinde bir İngiliz Dili Bölümü vardır.

i) insanlar iklim değişimini yaşam biçimlerini değiştirecek kadar önemsiyor, j) Amerikalılar İngilizce dışında bir dil konuşabilir.

7- Bölümün ilgili kısmına bakmadan gerekli ve yeterli şart kavramlarını açıklayın.

8- Aşağıdakiler için gerekli ve yeterli şartlar nelerdir?

Örnek

Kare olmak.

Bir şey ancak ve ancak a) eşit uzunlukta dört kenara ve b) her biri 90 derecelik dört açıya sahip düzlemsel bir şekilse karedir.

a) Araba olmak?

b) Memeli olmak?

c) Meşe ağacı olmak?

d) Süt olmak?

e) Su olmak?